Jan Kees Helms - Deportatie

EE Tapes, 2016

 

 

Het woord 'deportatie' is beladen. De eerste gedachte die opkomt is die van de vervolging van joden, zigeuners, homoseksuelen en politieke tegenstanders door het naziregime tijdens de Tweede Wereldoorlog. Mag je het woord ook gebruiken voor de uitzetting van asielzoekers? Ja, want feitelijk is sprake van deportatie; mensen worden immers gedwongen overgebracht naar een plaats waar ze niet willen zijn.

De Amersfoortse kunstenaar (fotografie, film en geluid) Jan Kees Helms brengt een fotoboek en cd uit met de titel 'Deportatie'. Het fotoboek bevat een prikkelende tekst van Peter Storm en (uiteraard) veel foto's die tot nadenken stemmen. Storm maakt in zijn tekst de vergelijking tussen wat net voor en tijdens WOII gebeurde en de manier waarop momenteel door Europa, en dus ook Nederland, wordt omgegaan met het vluchtelingenvraagstuk. Hij waakt er wijselijk voor om het uitzetten van vluchtelingen heden ten dage te linken aan de verschrikkingen van de concentratiekampen destijds, maar er zijn tegenwoordig ontegenzeglijk tendensen te bespeuren die doen denken aan de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw.

Helms maakte foto's in Auschwitz I, Auschwitz-Birkenau, doorgangskamp Amersfoort en detentiecentrum Kamp Zeist, en van acties tegen het Europese vluchtelingenbeleid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Zeist. Recente foto's van Auschwitz zijn geplaatst naast foto's van vluchtelingen in Nederland en dat werkt lichtelijk shockerend, maar verder bladerend in het boek blijkt dat foto's van demonstraties tegen het vluchtelingenbeleid steeds meer de overhand krijgen. Stemmen de foto's aanvankelijk somber, aan het einde van het boek is er hoop. In deze tijd van xenofobie, onverhuld racisme en islamhaat is het goed te beseffen dat er een tegengeluid is. Een noodzakelijk tegengeluid.

Dan de muziek. Is het mogelijk een zo zwaar, en zwaar beladen, thema te vertalen in muzikale klanken zonder in overdreven pathetiek, sentimentaliteit of pamflettisme te vervallen? Helms bewijst dat het kan. Met het fotoboek op schoot word je als luisteraar vanaf de eerste tonen meegezogen in het verhaal dat Helms met zijn boek en muziek wil vertellen. Het is geen gemakkelijk verhaal, maar een ontroerende vertelling over menselijk leed en angst, over ontmenselijking en onmenselijkheid, over rechteloosheid en vreemdelingenbeleid waarin voor humane overwegingen geen plaats meer is. En over gesystematiseerde gedwongen uitzettingen.

Niet alle stukken op 'Deportatie' zijn van recente datum.  Helms kreeg in zijn opleiding tot psychiatrisch verpleegkundige te maken met oorlogsslachtoffers en werd intens geraakt door het leed wat kinderen van de tweede generatie meemaakten. Dit leidde tot Crying Child en Crying Child Sings. Het eerste is een werk van Little Seed uit 1990. Little Seed bestond uit Jan Kees Helms en Peter Versteeg. In dit stuk wordt gebruik gemaakt van synthesizer, gitaar, drumcomputer, tape en glas. Experimentele klanken voeren de boventoon in een collage-achtig geluidslandschap dat in deze context aangrijpend werkt. "I've seen so many people die, perhaps I died myself long ago", zegt een mannenstem en het verdriet dat ermee wordt uitgedrukt is bijna tastbaar. Synthesizer- en gitaarklanken fladderen als vogels om je heen, vergezeld van een droevige aanzet tot een melodie. Niet alleen het slachtofferschap, ook de onredelijke haat van de nazi's is hoorbaar en voelbaar. Droefheid om het aangedane leed overheerst echter.

Crying Child Sings is een werk van Contact t.b.d., een kwartet dat bestond uit Helms, Assi Kootstra, Vivane Marc en Marta Piatkowska. Synthesizer, tape, metaal, papier, plastic, klarinet, kinderinstrumenten, drumcomputer en gitaar zijn te horen op dit eerder in 1991 verschenen werk. Ook hier is sprake van een geluidslandschap, maar de opzet is heel anders dan die van Crying Child. Het eerste gedeelte schept een nerveuze spanning. Er is dreiging aanwezig in de klanken en dat wordt versterkt door pulserend slagwerk. De kinderinstrumenten brengen geen verlichting maar dragen bij aan de melancholieke sfeer. Veel verbeeldingskracht is niet nodig om je vooral de eenzaamheid na aangedaan leed voor te stellen.

Tegenwoordig maakt Jan Kees Helms muziek onder de noemer StringStrang en de laatste twee werken zijn gecomponeerd in 2012 (Europa) en 2015 (Deportatie). In het titelstuk wordt gebruik gemaakt van gitaar, piano en van field-recordings uit Auschwitz. Opnieuw slaagt Helms erin menselijk leed te verklanken, dit keer met name door langzaam aanzwellende en wegstervende gitaarklanken. Berusting wordt beklemming door geluiden van een rijdende trein en een blaffende hond. Europa verbeeldt de vlucht van asielzoekers door middel van gitaar, field-recordings en You Tube-samples. Verschillende stadia en gemoedstoestanden zijn met een beetje fantasie te onderscheiden: onderdrukking, de vlucht, angst, het vervoer, het lange wachten. En het niet welkom zijn in Fort Europa. Een zachte gitaardrone is de constante in dit stuk.

De vier stukken op 'Deportatie' klinken niet zwaar aangezet, maar zitten toch vol dramatiek. Ondanks het grote tijdsverschil, en ook wel een stijlverschil, tussen de eerste twee en de laatste twee stukken op de cd, is de kracht van het album dat het een muzikaal samenhangend verhaal vertelt dat zeer indringend is. Wel doemt de vraag op of je het verbeelden van zoveel leed eigenlijk wel gewoon mooi mag vinden. Maar waarom niet? De muziek op 'Deportatie' weet te ontroeren zoals een aangrijpende film dat doet. Prachtig, met en zonder fotoboek.

http://deportatie.tumblr.com/ 

http://deeez.antenna.nl/helms00.html 

http://www.eetapes.be/